ويژگي‌هاي رمضان و آداب روزه داري

چکيده
ماه مبارک رمضان ارزشمندترين مقطع زماني در طول سال است که خداوند روزه گرفتن را بر مسلمين واجب نموده است و بر اساس احاديث نبوي هر عبادت در اين ماه ثواب هفتصد برابر نسبت به ساير ماه‌ها دارد. اوج اين عظمت را مي‌توان در شب قدر مشاهده نمود که قرآن آن را برتر و بهتر از هزار ماه دانسته است، از اين رو شناخت اهميت و ارزش اين ماه براي آمادگي روحي بسيار ضروري است، علاوه بر اين عبادت سازنده و مؤثر در اين ماه نيازمند دانستن احکام آن است تا فرد مسلمان با آگاهي از احکام فقهي و شرعي بتواند علاوه بر روزه گرفتن از برکات معنوي آن نيز بهره‌مند گردد.
اين مقاله بر آن است تا ضمن بيان ويژگي‌ها و ارزش و قداست رمضان، به احکام روزه بپردازد و خواهران و برادران مسلمان را با آن آشنا نمايد.


مقدمه

ماه مبارک رمضان سايه خير و برکت. ماه نزول قرآن، ماه مغفرت و آمرزش، ماه جود و کرم، ماه بخشش و نيکوکاري، ماه ايثار و از خود گذشتگي، ماه جهاد و کوشش، ماه سعي و تلاش، ماه رحمت و سازندگي و ماه ضيافت الله است.

رمضان ماه تهذيب نفس، کسر شهوت، غلبه و چيره شدن بر نفس، ماه صبر و استقامت و بالاخره ماه خودسازي و اصلاح جامعه است. اين ماه دانشگاه انسان‌سازي است؛ بله رمضان دانشگاه علمي و عملي، آموزشي و پرورشي و تربيتي و اصلاحي است.

تلاوت قرآن، حضور به موقع در نمازهاي پرفيض جماعت، مشارکت در نمازهاي تراويح و قيام، شرکت در کلاس‌هاي آموزشي ويژه رمضان، حضور در مجالس معنوي روح‌افزاي مولودخواني، تشکيل جلسات قرآن‌خواني دوره‌اي در مساجد و مراکز ديني و منازل، از مهم‌ترين برنامه‌هاي رمضان است که شخص مسلمان خود را به درگاه احديت مقرّب مي‌سازد.

«مَن أدرَکَ رَمَضَانَ فَلَم يُغفَرلَهُ وَ مَاتَ أبعَدَهُ اللهُ فَقُل آمِين فَقُلتُ آمِين

کسي که رمضان را درک نمايد و سبب آمرزش گناهانش نگردد، و از دنيا بدون استفاده از ماه مبارک رمضان برود، خداوند او را از رحمتش دور گرداند؛ جبريل گفت: بگو آمين، گفتم آمين».[1]

 بشارت به قدوم رمضان

رسول اکرم (ص)، اصحاب و ياران گرامي خود را به قدوم رمضان و آمدن آن بشارت مي‌داد و مي‌فرمودند: رمضان ماه پر خير و برکت در راه است، خداوند متعال روزه‌داري اين ماه را بر شما اي امت اسلام، فرض و واجب نموده، شبي در رمضان وجود دارد که ثواب و پاداش عبادت يک شب آن بهتر از ثواب و پاداش هزار ماه است، کسي که از ماه رمضان محروم گشت بي‌گمان از همه خوبي‌ها محروم گشته است».[2]

و نيز فرمودند: چون رمضان آيد، دروازه‌هاي بهشت گشوده و دروازه‌هاي دوزخ بسته گردد و شياطين به زنجير کشيده مي‌شوند».[3]

 رمضان، ميدان مسابقه در اعمال نيک

پيامبر عظيم‌الشأن اسلام (ص) بهترين اسوه و الگو براي امت اسلامي است. آن حضرت (ص) بخشنده‌ترين انسان‌ها بود. راوي مي‌گويد: رسول الله (ص) در ماه مبارک رمضان بر جود، کرم، احسان، نيکوکاري، بخشش و صله‌رحم خود مي‌افزودند و جود و کرمش فراگيرتر از باد وزنده بود؛ و نيز در ماه مبارک رمضان قرآن را با جبرئيل (ع) مرور مي‌کردند و در آخرين رمضان عمر شريفش دو بار قرآن کريم را با جبرئيل (ع) مرور کردند.[4]

مرور قرآن يعني قرآن‌خواني دوره‌اي که چند نفر با هم به ترتيب، قرآن مي‌خوانند و ديگران استماع مي‌کنند. خوشبختانه اين شيوه قرآن‌خواني هنوز در بسياري از مساجد بلاد اسلامي پررنگ و به قوت خود باقي است هر چند در بعضي از مساجد کم رنگ و يا متأسفانه متروک شده است.

 رمضان باعث کفاره گناهان

رمضان مانند حج و عمره و نماز جمعه و جماعت سبب آمرزيده شدن گناهان مي‌شود. در حديث صحيح آمده است:

خواندن نمازهاي پنج‌گانه با جماعت و حضور در نماز جمعه و عمره تا عمره آينده و رمضان تا رمضان آينده و... باعث کفاره گناهان کوچک انسان مي‌گردد.[5] البته گناهان بزرگ با توبه نصوح بخشوده مي‌گردد.

 ثواب روزه بي‌نهايت مضاعف

در حديث قدسي[6] آمده است: تمام کردار بني‌آدم چند برابر مي‌گردد؛ هر حسنه‌اي بين ده تا هفتصد برابر پاداش داده مي‌شود به جز روزه که بي‌نهايت مضاعف مي‌گردد؛ چون روزه عبادت ويژه‌اي است که به خدا وابسته و تنها خداوند متعال از حالت روزه‌دار مطلع و آگاه است.[7] از اين رو خداوند متعال فرموده است: روزه‌دار به خاطر رضايت من، آب و غذا را ترک کرده است، پس پاداش روزه‌اش به خود من بر مي‌گردد، و بر حسب نيت پاک و اخلاص او، ثواب روزه‌اش بي‌نهايت مضاعف مي‌گردد.[8]

در حديث ديگري آمده: کسي که با انگيزه ايماني و اخلاص عمل، رمضان را روزه بگيرد، گناهان گذشته او بخشوده مي‌شود».[9]

 مضاعف شدن روزه بر چه اساسي است؟

روزه تنها ترک خوراک و آب نيست، بلکه روزه شرعي و حقيقي و قانونمند اسلامي همان روزه‌اي است که به اضافه ترک آب و غذا، يک انقلاب دروني که سازندگي دارد در شخص روزه‌دار ايجاد گردد و خود را از هر نوع آلودگي و گناه دور سازد و به عبارت ديگر روزه‌اي همراه با ترک غذا و آب از تمام گناهان، نافرماني‌ها، آزارها و... دست بشويد و تمام اعضاي او روزه‌دار باشد، چنين روزه‌اي مقبول درگاه حق‌تعالي قرار مي‌گيرد، و ثواب بي‌نهايت براي روزه‌دار محقق مي‌گردد.

در حديث صحيح آمده است: آن کس که در هنگام روزه‌داري گفتار حق را رها کند و گواهي ظالمانه بدهد، روزه او مورد قبول درگاه حق‌تعالي قرار نگيرد و خداوند متعال هرجي براي او نمي‌بيند که خوراک و آب را رها کند، چرا که حقيقت روزه مقصود است نه نخوردن و نياشاميدن.[10] بنابراين روزه حقيقي روزه‌اي است که بازدارنده و سازندگي داشته باشد و چنين روزه‌اي که سازندگي دارد، ثواب و پاداش بسياري دارد.

 قداست رمضان

رمضان بهار عمر و بهترين فرصت مناسب براي اصلاح خود و جامعه اسلامي است که کليه مکلفان به طور مشترک به عبادت روزه مشغول و براي کسب معنويات و جبران گذشته بسيج و هماهنگ مي‌شوند، مسلماني که نسبت به رمضان ديد منفي داشته باشد و از برنامه‌هاي ويژه اين ماه پر خير و برکت فاصله بگيرد و حتي با کمال جرأت در انظار عمومي تظاهر به روزه‌خواري کند، مثل اينکه به زبان حال خود مي‌گويد: اي ملت مسلمان من از شما جدا و بي‌زار گشته‌ام و با اين شعار ننگين عليه خود اعلام جنايت و جرم مي‌کند. اين امر مستوجب تعزير و عقوبت است. بر مسئولان لازم است که به طور جدي با چنين منکراتي مبارزه کنند و بر فرد‌فرد مسلمان واجب شرعي است که در ريشه‌کن کردن منکرات، حکومت اسلامي را ياري کنند.

 ويژگي‌هاي ماه مبارک رمضان

ماه مبارک رمضان ويژگي‌هايي دارد که به مهم‌ترين موارد آن اشاره مي‌کنيم:

از بين دوازده ماه سال تنها «رمضان» در قرآن کريم ذکر شده است.
رمضان مختص امت اسلامي است.
ثبوت هلال رمضان نسبت به روزه‌داري با يک شاهد عادل، ممکن است، در صورتي که براي ثبوت ماه‌هاي ديگر و يا ثبوت رمضان نسبت به غير روزه حداقل دو شاهد عادل لازم است.
مضاعف شدن ثواب روزه رمضان و هر روزه مستحب ديگر.
استغفار فرشتگان براي روزه‌داران تا هنگام افطار.
مستحب بودن نماز ويژه رمضان به نام نماز تراويح.
گشوده شدن دروازه‌هاي بهشت و بسته شدن دروازه‌هاي دوزخ و به زنجير کشيده‌شدن شياطين در ماه رمضان.
آراسته شدن بهشت و اعلام آمادگي آن براي پذيرايي از روزه‌داران هر ساله در ماه مبارک رمضان صورت مي‌گيرد.
وجود شب قدر در شب‌هاي رمضان.

10. وجوب پرداخت زکات فطر از خصايص و ويژگي‌هاي رمضان است.

 سنت‌هاي روزه

براي روزه‌دار سنت است موارد زير را رعايت نمايد:

تناول غذاي سحر و تأخير در آن هر چند ديرتر باشد بهتر است تا ميان سحري و اذان صبح فاصله زياد نباشد که به خواب رود و از نماز جماعت صبح محروم گردد.
تعجيل در افطار بعد از غروب کامل آفتاب.
افطار کردن بر چند دانه رطب يا خرما.
خواندن دعاي افطار:

«اللّهُمَّ لَک صُمتُ وَ عَلَي رِزقِکَ أفطَرتُ، وَ بِکَ آمَنتُ وَ عَلَيکَ تَوَکَّلتُ ذَهَبَ الظَّمَأُ، وَ أبتلّتِ العُرُوقُ، وَ ثَبتَ الأجرُ ان شاءَ الله

خدايا براي تو روزه گرفتم و بر روزي تو افطار کردم و به تو ايمان آوردم و بر تو توکل کردم. تشنگي از بين رفت و رگ‌ها سيراب شد و به خواست خدا پاداش ثابت گرديد».[11]

پرهيز از چيزهايي که با اهداف روزه مغايرت دارد مانند:

غيبت، خبرچيني، سخن بيهوده و... زيرا اين اعمال در همه حالت حرام است و شايسته نيست روزه‌دار ثواب عبادت روزه‌اش را با دروغ، غيبت، و... باطل و ناقص سازد.

احسان و صدقه دادن به خويشاوندان مستحق، همسايگان، فقرا، مسکينان و...
مشغوليت به کارهاي نيک، دانش‌اندوزي، تلاوت قرآن، ياد خدا و صلوات بر پيامبر و آل اطهار و ياران برگزيده و راستينش.
اعتکاف يا ماندن در مسجد به قصد طاعت و عبادت.

 آداب روزه

شخص مسلمان براي دست‌يابي بيشتر و بهتر به معنويات، لازم است که خود را کاملاً براي روزه‌داري آماده کند. با رعايت نکات زير بهتر مي‌توان اين آمادگي را به دست آورد:

آمادگي کامل براي روزه‌داري، يعني به بهانه‌هاي مختلف مانند: تمارض، خود را به مريضي زدن و با اظهار کسالت و ناراحت خود را از نعمت‌هاي روزه‌داري محروم ننمايد.
احکام فقه و روزه را دقيقاً فرا گيرد و در کلاس‌هاي درس که در شب‌هاي رمضان تشکيل مي‌گردد، شرکت نمايد تا روش صحيح روزه‌داري را بداند و بدان عمل نمايد.
اعتکاف و حضور در نمازهاي پنج‌گانه و شرکت در نماز تراويح و تلاوت قرآن و نماز قيام تا بهره‌هاي معنوي را کسب نمايد.
حلم و بردباري که از اهداف مهم روزه است را اخلاق خود سازد و با کسي درگير نشود و ناسزا نگويد.
اگر ناسزايي شنيد، جواب نگويد، شايسته روزه‌دار نيست که بد را به بدي پاسخ دهد، بلکه بگويد: «من روزه‌ام».[12]
افطاري را براي فقرا، در حد توانايي‌اش فراهم نمايد. در حديث است: «هر کس روزه‌داري را افطار دهد، مانند ثواب روزه او اجر دارد».[13]
در نفقه دادن به خانواده، آسان گيرد و دست باز داشته باشد، به شرطي که جنبه اسراف نداشته باشد. تا همه مردم اين ماه مبارک را به شادي و بي‌نيازي بگذرانند.

 برخي از احکام مهم روزه

روزه رمضان رکن مهم مسلماني است که منکر آن کافر و تارک آن فاسق و گناه‌کار است.
روزه بر هر فرد مسلمان که توانايي بر روزه‌داري داشته باشد واجب و فرض عين است.
روزه بر زن در حالت حيض و نفاس واجب نيست و در آن حالت روزه درست نيست و حرام است و بعد از رمضان در حالت پاکي قضاي آن واجب است.
حدوث حيض و نفاس، چنانکه در مفطرات روزه در بند 17 مي‌آيد، روزه را باطل مي‌سازد.
اگر به وسيله قرص ضد حاملگي که براي زن ضرر نداشته باشد و تجويز شود و حيض زن از موعد مقرر به تأخير افتد، روزه گرفتن در چنين روزهايي که عادتش به تأخير افتاده، واجب و درست است.
روزه بر بيماري که قدرت روزه گرفتن را ندارد واجب نيست، اگر اميد به بهبودي دارد، پس از شفا يافتن قضا مي‌گيرد و اگر بيماري مزمن است و اميد به بهبودي ندارد، بايد در برابر هر روز فديه «طعام به مسکين» دهد. (650 گرم برنج)
مريضي که بيماري مزمن دارد و يا سالمندي که توانايي بر روزه گرفتن را ندارد در حکم برابرند، يعني از روزه معاف شرعي‌اند و در اِزي هر روز فديه مي‌دهند.
زن باردار و زن شيرده در حکم روزه چهار حالت دارند:

الف: هرگاه هيچ نوع زياني در اثر روزه‌داري به ايشان و فرزندشان نرسد، لازم است روزه بگيرند و رخصتي در ترک روزه را ندارد.

ب: هرگاه زيان متوجه خود زن شود و جنين يا طفل زيان نبيند، حق افطار را دارد و قضا لازم مي‌گردد.

ج: هرگاه در اثر روزه‌داري جنين يا طفل زيان ببيند، حق افطار دارد و علاوه بر قضا، فديه نيز لازم مي‌گردد.

د: هرگاه «مادر و فرزند» هر دو زيان ببينند، فقط قضا لازم مي‌گردد و فديه لازم نمي‌شود.

مسافري که سفرش 16 فرسنگ[14] يا بيشتر باشد و سفر او براي معصيت نباشد، مي‌تواند از رخصت فطر استفاده نمايد، مشروط به اينکه پيش از اذان صبح، سفر خود را آغاز نموده باشد و با وجود اين، روزه گرفتن بهتر است، مگر اينکه روزه او را بي‌تاب سازد، که در اين صورت مي‌تواند افطار نمايد، و قضا لازم مي‌گردد.

10. روزه بر کسي که تمام روز بي‌هوش باشد، يا بر شخص ديوانه واجب نيست.

11. اگر شخص بي‌هوش لحظه‌اي در روز به هوش آمد، روزه‌اش درست است.

12. اگر فرض شود، کسي تمام روز خواب رود و شب نيت روزه نموده باشد، روزه‌اش درست است.

13. روزه بر کودک نابالغ واجب نيست، ولي وظيفه والدين است که فرزندان خود را از سن هفت سالگي به روزه‌داري تشويق نمايند و چون احتمال بلوغ از سن نه سالگي است، لذا احتياط آن است که کودکان را از سنّ هفت سالگي به روزه گرفتن عادت دهند.

14. رکن روزه دو تاست و يا به عبارت ديگر دو چيز در روزه واجب است:

الف: نيت.

ب: امساک و خودداري از مفطرات.

15. روش نيت: نيت به معناي عزم و اراده قلبي بر انجام دادن عبادت است و لفظ آن که مؤکّد نيت قلبي باشد عبارت است از: نيت کردم فردا روزه باشم، روزه اداي فرض ماه مبارک رمضان امسال براي خداوند بلند مرتبه.

16. امساک به معناي خودداري از تمام چيزهايي است که روزه را باطل مي‌کند، از صبح صادق تا مغرب شرعي.

17. آنچه از مفطرات روزه مي‌باشد و روزه را باطل مي‌کنند عبارتند از:

17.1.        خوردن و آشاميدن و رسيدن هر ماده‌اي به جوف «خالي گاه» که ورود آن از راه‌هاي باز طبيعي بدن باشد، حتي استنشاق بخور و دود سيگار و...

17.2.       جماع و نزديکي زناشويي.

17.3.       استمنا (خودارضايي: آوردن مني و شهوت به طريق مشروع و غير مشروع).

17.4.       حدوث حيض، نفاس و زايمان.

17.5.       جنون و ديوانگي.

17.6.       بي‌هوشي مطلق تمام روز که لحظه‌اي به هوش نيايد.

17.7.       استفراغ به عمد.

17.8.       سرم و آمپولي که رفع تشنگي و گرسنگي نمايد.

17.9.       حُقنه و اماله (شياف گذاشتن) روزه را باطل مي‌کند.

17.10.  معاينه زنان از مفطرات روزه است. خلاصه هر چه از منافذ باز بدن وارد جوف (توخالي) گردد روزه را باطل مي‌کند.

18. آنچه روزه را باطل نمي‌کند به شرح زير مي‌باشد:

18.1.        استحمام و زير آب رفتن به شرطي که آب از منافذ طبيعي بدن وارد «جوف» نشود.

18.2.       استعمال سرمه در چشم و يا قطره چکانيدن و پماد چشمي.

18.3.       تزريق سوزن و آمپول در رگ يا در عضله براي علاج و درمان.

18.4.       خوردن و آشاميدن به طريق فراموشي، مشروط بر اينکه به محض متوجه شدن دست بردارد و لقمه را فرو نبرد.

18.5.       چيره شدن استفراغ.

18.6.       استعمال حنا بر دست يا پا و يا روغن مالي پوست بدن.

18.7.       ورود گرد و غبار يا پشه که بدون قصد و اختيار وارد حلق روزه‌دار گردد.

18.8.       احتلام (جنب شدن) در حالت خواب در روز رمضان. اما خود را محتلم ساختن روزه را باطل مي‌کند.

18.9.       موکول کردن غسل جنابت که در شب واجب شده، به بعد از اذان صبح؛ هر چند بهتر است پيش از اذان صبح غسل نمايد.

18.10.  استفاده از اسپري براي بيماراني که تنگي نفس دارند، چون ضرورت است روزه را باطل نمي‌کند. (توضيح: اگر روزه گرفتن براي بيماري خطرناک باشد آن فرد بيمار از روزه گرفتن معاف شرعي است و بايد به جاي هر روز فديه بدهد).

19. کفاره روزه: مردي که روزه خود را به وسيله جماع عمدي باطل ساخت، علاوه بر گنه‌کاري، امساک بقيه روز و قضاي آن، کفاره نيز بر او لازم مي‌گردد. کفاره به ترتيب زير است:

الف: آزاد کردن برده مسلمان.

ب: در صورت نيافتن برده، دو ماه پي‌در‌پي روزه گرفتن.

ج: در صورت عدم توانايي روزه گرفتن دو ماه پي‌در‌پي، شصت مسکين غذا دادن، هر مسکين يک مدّ. (650 گرم برنج)

20. فديه روزه: فديه به معناي اطعام مسکين است و در برابر هر روز يک مد طعام واجب مي‌گردد.

21. فديه بر سه قسم است:

21.1.        فديه که موجب اسقاط قضا مي‌گردد.

21.2.       فديه که موجب اسقاط قضا نمي‌گردد.

21.3.       فديه تأخير قضاي روزه.

22. فديه‌اي که قضاي روزه را ساقط مي‌کند، شامل دو دسته مي‌شود:

الف: کساني که بيماري مزمن دارند.

ب: سالمندان ناتوان.

اين دو گروه در اِزي هر روز فديه مي‌دهند و روزه‌شان قضا ندارد.

23. فديه‌اي که قضاي روزه را ساقط نمي‌کند شامل سه گروه مي‌شود:

الف: زن باردار که به خاطر ترس از جنين روزه نگرفته است.

ب: زن شيرده که به خاطر ترس از فرزند شيرخوار روزه نگرفته است.

ج: نجات دهنده‌اي که غريقي را نجات داده و موجب شکسته شدن روزه‌اش شده ‌است. در هر سه مورد علاوه بر قضاي روزه، فديه نيز لازم مي‌گردد.

24. فديه تأخير قضا، مخصوص کساني است که در قضاي روزه سستي کرده‌اند و سال يا سال‌هايي بر آن گذشته است؛ و به تعداد سال‌ها براي هر روز يک فديه لازم مي‌گردد، مثلاً اگر پنج روز قضا دارد و يک سال بر آن گذشته است، پنج مدّ فديه لازم است و اگر دو سال گذشته است، براي پنج روز، ده فديه لازم است.

تذکر: فديه لازم، حتماً بايد قوت غالب (برنج) باشد و به هيچ وجه جايز نيست که شخص قيمت فديه و يا فطريه خود را به مستحق پرداخت کند، مگر اين که قيمت آن‌ها را به عاملان توزيع، تسليم نمايد تا به وکالت از او قوت غالب را خريداري و توزيع نمايند، خداوند مي‌فرمايد:

«وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْکين

و بر کساني که توانايي روزه گرفتن ندارند، غذا دادن هر مسکين لازم است».[15]

و طعام شامل قوت و غذاي غالب مردم است. والله اعلم.

 روزه‌هاي حرام

روزه روز شک، سي‌ام شعبان که صحبت از ديدن هلال رمضان مي‌شود، اما به ثبوت شرعي نرسيده است.
روز عيد فطر.
روز عيد قربان.
سه روز «ايام التشريق» 11، 12و 13 حج.
زن در حالت حيض و نفاس.
روزه‌داري بيماري که روزه گرفتن برايش خطر جاني دارد و منجر به مرگ يا شدت بيماري‌اش مي‌گردد.

 زکات فطر و احکام آن

زکات فطر يا فطريه از ويژگي‌هاي ماه مبارک رمضان است. به مناسبت پايان ماه روزه و به شکرانه توفيق عبادات و طاعات خداي متعال در ماه ضيافت‌الله که نعمتي است بسيار بزرگ و ارزشمند و نيز براي همدردي با فقرا و مسکينان در روز عيد، اين واجب اسلامي (ديني) مشروع گشته تا کمکي به مستمندان و نيازمندان باشد و سبب طهارت و پاکيزگي روزه‌دار گردد.

 مهم‌ترين مسائل و احکام فطريه

تعريف زکات فطر: زکات فطر، صدقه فطر، فطريه، زکات فِطرَت، سر روزه، سر فطره، نام‌هاي مختلفي است که مفهوم واحدي دارند و آن عبارت است از: مقدار معين از قوت (غذاي) غالب شهر به عنوان واجب شرعي که به مستحق داده مي‌شود.
زکات فطر يا صدقه فطر و فطريه و يا... به عيد سعيد فطر نسبت داده شده است، زيرا که هم‌زمان با غروب آفتاب واجب مي‌گردد.
زکات فِطرَت، به فطرت و سرشت مسلمان نسبت داده شده است، چون هر مسلمان زکات سرانه را مي‌پردازد.
زکات فطر در سال دوم هجري واجب و مشروع گرديد.
دليل وجوب صدقه فطر، اجماع عملي مسلمانان با استناد به روايت‌هاي متعدد است که دلالت بر وجوب آن دارند.
فلسفه و حکمت عملي پرداخت زکات فطر، طهارت و پاکيزگي روزه‌دار است که نقصان روزه را جبران مي‌کند، همانند سجده سهو که نقصان نماز را جبران مي‌کند.
فلسفه اجتماعي زکات فطر، تعاون و همکاري در تأمين غذاي بينوايان در روز عيد و رمز فراموش نکردن فقرا و نيازمندان است که به شکل عمومي و تکليف شرعي واجب گشته است.
وقت وجوب زکات فطر، غروب آفتاب شب عيد است.
کسي که بعد از غروب آفتاب شب عيد فوت کند، زکات فطرش واجب است.

10. نوزادي که قبل از غروب آفتاب شب عيد به دنيا آيد، فطريه‌اش لازم است.

11. جنين در شکم مادر، فطريه ندارد مگر از باب استحسان نظر به فتواي حضرت عثمان‌بن‌عفان رضي‌الله‌عنه.

12. نوزاد پس از غروب آفتاب شب عيد، فطريه ندارد.

13. وقت اداي سر فطره، پيش از رفتن به ميعادگاه عيد براي مراسم نماز عيد مي‌باشد و بعد از نماز عيد تا غروب آفتاب روز عيد ادا ولکن مکروه مي‌باشد. حتي‌الامکان قبل از نماز عيد بين فقرا پخش گردد.

14. تأخير در پرداخت فطريه از روز عيد حرام و به قضا مي‌افتد.

15. وقت وجوب فطريه، شب عيد فطر مي‌باشد، وليکن مانعي نيست که چند روز قبل از عيد به مصرف مستحقان رسانيده شود، البته با شرايطي که فقها بيان کرده‌اند.

16. از آن‌جا که زکات فطر، زکات سرانه است، بر عموم مسلمانان (مرد، زن، پير، جوان، بالغ، نابالغ، نوزاد، آزاد، برده، غني، فقير، مسکين) واجب است.

17. فقير از دادن زکات فطر معاف است، که غذاي شب و روز عيد را نداشته باشد.

18. فقيري که غذاي شب و روز عيد را ندارد، در صورتي که با گرفتن فطريه غني شود، واجب است زکات فطر خود را ادا کند.

19. زکات فطر، از آن جا که زکات سرانه است، نصابي ندارد بلکه معيار در توانايي پرداخت آن، اضافه بر نياز بودن غذاي شب و روز عيد است.

20. هر شخصي وظيفه دارد فطريه خود و کليه افراد تحت سرپرست خود را که مخارج روزانه آن‌ها به طريق شرعي بر او واجب است بپردازد، مانند: زن، فرزندان و...

21. اگر سرپرست خانواده‌اي نتواند زکات فطر تمام اعضاي خانواده‌اش را بدهد، از مقداري که دارد، به ترتيب اولويتي که ذکر مي‌شود فطريه آنان را مي‌پردازد: خودش، زنش، کوچک‌ترين فرزندش، پدرش، مادرش و سپس فرزندان بزرگ‌تر تا هر جا که برسد. حتي اگر کم‌تر از صاع (2 کيلو و نيم) داشته باشد، همان اندازه را به جاي فطريه خودش مي‌دهد.

22. فطريه زن مطلقه به طلاق رجعي (يک طلاقه و دو طلاقه) و يا مطلقه به طلاق بائن (سه طلاقه) که حامله باشد بر شوهر واجب است، چون نفقه ايشان در زمان عِدّه بر طلاق دهنده مي‌باشد.

23. فطريه مهمانان شب و روز عيد بر صاحب‌خانه نيست، هم‌چنين فطريه کساني که در طول ماه مبارک رمضان در منزل کسي زندگي مي‌کنند، با اين که غذاي سحر و افطاري نيز تناول مي‌کنند، مگر از باب فضيلت و احسان.

24. مقدار واجب فطريه براي هر فرد، يک صاع نبوي است و آن پيمانه‌اي است که در وزن معادل سه چارک محلي، يعني 2500 گرم (2 کيلو و نيم) از قوت غالب شهر يعني برنج مي‌باشد.

25. قوت غالب بايد از دانه سالم و بي‌عيب باشد، پس برنج کرم زده و يا شکسته و خورده شده يا آرد برنج هر چند به مصرف مي‌رسد جايز نيست.

26. فطريه بايد به کساني که مستحق زکات هستند داده شود و دقت گردد بر اساس نياز نيازمندان اولويت‌بندي شود.

27. فطريه هر کدام از اعضاي خانواده را با نيت جدا کرده و سپس همه را با هم مخلوط کرده و بين مستحقان تقسيم نماييد.

28. افرادي که نيتشان معتبر است مانند عاقل، بالغ و بچه مميز خودشان نيت فطريه را مي‌کنند و افرادي که نيتشان معتبر نيست مانند خردسال و ديوانه، ولي و سرپرست آنان نيت مي‌کند.

29. انتقال فطريه از شهري به شهر ديگر با وجود مستحقان جايز نمي‌باشد.

30. پرداخت قيمت فطريه، يعني به جاي قوت غالب، پرداخت نقد و يا جنس ديگر، در مذهب امام شافعي (رحمةالله) و همچنين در مذهب امام مالک و امام احمدبن‌حنبل (رحمهماالله) جايز نمي‌باشد.

31. اگر مؤسسه يا افرادي متعهد گردند که فطريه مردم را به طريق عادلانه و کارشناسي شده جمع‌آوري نمايند و سپس بر اساس مقررات فقهي اقدام به خريد قوت غالب شهر نمايند و وکالت در خريد قوت و توزيع آن داشته باشند، بلامانع مي‌باشد.




[1] صحيح ابن‌خزيمه از أنس‌بن‌مالک

[2] حديث از أنس‌بن‌مالک (رض) به روايت امام احمد و نسائي و ابن‌ماجه مي‌باشد.

[3] بخاري و مسلم از ابوهريره (رض) روايت کرده‌اند.

[4] بخاري و مسلم از عبدالله‌بن‌عباس (رض) روايت کرده‌اند.

[5] مسلم از ابوهريره (رض) روايت کرده‌ است.

[6] حديثي است که پيامبر از خداوند متعال روايت کند. براي شناخت احاديث قدسي و فرق آن با قرآن و حديث نبوي رجوع گردد به کتاب: شرح اربعين نبوي، تأليف: استاد شيخ محمدعلي خالدي سلطان‌العلما، ص275، چاپ: مظاهري، ناشر: انجمن خيريه بندرعباس، تاريخ چاپ: اسفند ماه 1362.

[7] مسلم از ابوهريره (رض) روايت کرده‌ است.

[8] مسلم از ابوهريره (رض) روايت کرده‌ است

[9] بخاري و مسلم از ابوهريره (رض) روايت کرده‌ است

[10] بخاري از ابوهريره (رض) روايت کرده‌ است

[11] روايت ابوداود از ابن‌عمر (رض) و ابوداود از معاذبن‌زهره (رحمه‌الله)

[12] صحيح بخاري و مسلم از ابوهريره (رض)

[13] سنن ترمذي از زيدبن‌خالد‌ (رض)

[14] يک فرسنگ 6 کيلومتر و 16 فرسنگ 96 کيلومتر و اين مقدار به مسافرت قصر معروف است.

[15] قرآن کريم، سوره بقره، آيه184